Ένα δέντρο και δυο μουσεία
Πριν από περίπου δέκα χρόνια, τις εποχές που δεν μπορούσαμε να διανοηθούμε περιορισμούς στις μετακινήσεις μας, βρέθηκα να σουλατσάρω στη Λέσβο για ν’ ανακαλύψω το γαστρονομικό σύμπαν του νησιού. Το λάδι και ο κόσμος του ήταν κυρίαρχα παντού. Οι ατέλειωτοι ελαιώνες, τα δύο Μουσεία Λαδιού, το Μουσείο του Θεόφιλου με τα έργα του να απεικονίζουν τον πολιτισμό του λαδιού, οι νοστιμιές που τρώγαμε με κυρίαρχο στοιχείο το λάδι, όλα κλωθογύριζαν γύρω από την ελιά.
Ήταν από τα ομορφότερα και νοστιμότερα ταξίδια που έχω κάνει.
Με την επιστροφή μου μία από τις δουλειές που έπρεπε να κάνω ήταν να καταδυθώ στο σύμπαν της ελιάς για να παραδώσω ένα εκτενές υλικό. Ανασύρω από τις σημειώσεις μου κάποια από τα βασικά στοιχεία που αφορούν αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε Δρόμους της Ελιάς στη Λέσβο.
Μια καταστροφή και μια καινούρια αρχή
Ένας μεγάλος παγετός πλήττει τον ελαιώνα της Λέσβου το χειμώνα του 1850. Ο παγετώνας, γνωστός ως μεγάλη Καμάδα, γίνεται αιτία για φύτευση νέων ποικιλιών ελιάς από τη Μικρά Ασία και επεκτείνει τη μονοκαλλιέργεια της ελιάς σε ολόκληρο το νησί. Αμπέλια και σιτηρά που κυριαρχούσαν στο Λεσβιακό τοπίο για αιώνες, δίνουν τη θέση τους σταδιακά στην ελιά.
Παράλληλα, η φτώχεια που προκαλείται από μία χρονιά χωρίς σοδειά, δημιουργεί ένα σοβαρό κύμα μετανάστευσης στο εξωτερικό. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1867 ένας καταστροφικός σεισμός, είναι η δεύτερη αφορμή, ώστε σημαντικός αριθμός από Λέσβιους να βρεθούν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, να δημιουργήσουν σημαντικές περιουσίες και με τα κεφάλαιά τους να συμβάλλουν σε μια μικρή, τοπική επανάσταση.
Η Λέσβος, εκεί στο γύρισμα από τον 19ο στον 20ο αιώνα, γίνεται κέντρο καινοτομίας σε ότι έχει σχέση με την ελαιοπαραγωγή. Εκσυγχρονίζονται και ανανεώνονται τα ήδη υπάρχοντα ελαιουργεία και δημιουργούνται καινούρια, μεταξύ αυτών και ένα συνεταιριστικό. Η Λέσβος είναι η πρώτη περιοχή της Ελλάδος, που πριν από την απελευθέρωσή της το 1912, είχε συστηματική βιομηχανική παραγωγή λαδιού με 113 ατμοκίνητα εργοστάσια να λειτουργούν κατά την περίοδο της ελαιοσυλλογής.
Η γεωγραφική της θέση, σε συνδυασμό με τη μεγάλη εσωτερική αγορά που διαμορφωνόταν στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έδωσαν τεράστια ώθηση στο εμπόριο του λαδιού.
Η Περιφέρεια του Κέντρου
Σήμερα συχνά αντιλαμβανόμαστε τα νησιά μας ως τόπους περιφερειακούς, και τοποθετούμε το κέντρο, με όλα όσα συμπεριλαμβάνει η έννοια, αποκλειστικά στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η Λέσβος υπενθυμίζει διαρκώς ότι αυτή η αντίληψη είναι μία σημερινή πρόσληψη. Πριν την ανάπτυξη των οδικών δικτύων και του σιδηροδρόμου, δηλαδή για την Ελλάδα, πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου βασικοί οδοί μετακίνησης ανθρώπων και εμπορευμάτων ήταν οι θαλάσσιοι, τα νησιά, και κυρίως τα μεγάλα, αποτελούσαν κέντρα, οικονομικά, κοινωνικά, εκπαιδευτικά. Επίσης, στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Λέσβος, που σήμερα βρίσκεται στις εσχατιές του χάρτη, τότε κατείχε κεντρική γεωγραφική θέση, με μία απέραντη αγορά να ξεδιπλώνεται δίπλα της, σε όλη την Ανατολή.
Ένα δέντρο και δυο μουσεία
Το σύμπαν της ελιάς και ο κύκλος εργασιών της κληροδότησαν στο νησί μοναδικά κτίσματα, όπως ελαιοτριβεία, εργοστάσια αποθήκευσης και συσκευασίας λαδιού, σαπωνοποιεία, τα οποία σήμερα αποτελούν σημαντικά τοπόσημα και μοναδικές πηγές πληροφόρησης για την, εξαιρετικά περιορισμένη, βιοτεχνική και βιομηχανική ιστορία της χώρας μας.
Σ’ αυτό το ταξίδι είδα τα δύο μεγαλύτερα Μουσεία Ελιάς του νησιού. Και τα δύο εξαιρετικές δουλειές και, από μουσειολογικής άποψης, πολύτιμα για την Ελλάδα.
Στο χωριό Αγία Παρασκευή, το παλιό συνεταιριστικό ελαιοτριβείο του Δήμου Αγίας Παρασκευής, μετατράπηκε σε Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας, όπου ανακαλύπτει κανείς τις λεπτομέρειες ενός μοναδικού εγχειρήματος των κατοίκων της Αγίας Παρασκευής, οι οποίοι το 1909 αποφάσισαν την ίδρυση κοινοτικού ελαιοτριβείου με στόχο την άντληση πόρων προς όφελος του κοινωνικού συνόλου.
Είναι ανατρεπτικό, για τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την αποτελεσματικότητα της συλλογικής δράσης, να διαπιστώνουμε τι κατάφερε να κάνει μία μικρή ομάδα ανθρώπων, σε λιγότερο από μία δεκαετία. Αν και το στήσιμο του Μουσείο δεν δίνει τη μέγιστη βαρύτητα στο στοιχείο της συνέργειας, παραμένει ένας χώρος εξαιρετικής αισθητικής, γεμάτος με πολύτιμες πληροφορίες.
Στο Μουσείο ξεδιπλώνεται όλη η διαδικασία παραγωγής ελαιολάδου, από τη ζυγαριά
που ζύγιζε τον ελαιόκαρπο, στη σύνθλιψή του, στη συμπίεση του ελαιοπολτού, στο διαχωρισμό του λαδιού από το νερό. Εντυπωσιακά εκθέματα οι καυστήρες, τα ελαιοπιεστήρια, οι αντλίες, τα λαβάλ, μέσα από τα οποία αποκαλύπτεται ο πρωτοπόρος ρόλος του νησιού στον ευρύτερο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, στις αρχές του 20ου αιώνα.
Το μάζεμα των ελαιών εν Μυτιλήνη
Η πανταχού παρούσα ελιά δίνει τον τόνο και στα έργα του Θεόφιλου, στο ομώνυμο Μουσείο, λίγο έξω από την πόλη της Μυτιλήνης. Ο κυριότερος εκπρόσωπος της ελληνικής λαϊκής ζωγραφικής, απεικόνισε συστηματικά τον ελαιώνα της Λέσβου, αποδίδοντας με ξεχωριστή ευαισθησία τους ανθρώπους που δούλευαν στις ελιές. Κορυφαίο έργο της συλλογής «Το μάζεμα των ελαιών εν Μυτιλήνη» του 1933.
Σβησμένοι καυστήρες
Οι διαδρομές τη ελιάς στο χρυσό νησί, περιλαμβάνουν δεκάδες ακόμη μικρά θαύματα. Βιομηχανικά κτήρια τα οποία μεταμορφώθηκαν σε μικρά μουσεία ή πολύκεντρα πολιτισμού, και στεγάζουν συλλογές με σημαντικά ίχνη του παρελθόντος, βρίσκονται διάσπαρτα σε όλο το νησί. Ακόμη, δεκάδες εγκαταλελειμμένα ελαιουργεία με σβησμένους καυστήρες και καμινάδες που δεν καπνίζουν πια, χαρακτηρίζουν το τοπίο του νησιού και συνεχίζουν να ψιθυρίζουν ιστορίες ακμής, έμπνευσης και δημιουργικότητας σ’ αυτή τη μαγική γωνιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου.
Comentarios