Το ψωμί στον κύκλο της ζωής και του χρόνου
Η Κυρά Σαρακοστή φτιαγμένη από τα μέλη του Μουσείου Ψωμιού στο Βαρνάβα Αττικής / φωτό: ξινόμαυρη Πλησιάζοντας τη μεγάλη εβδομάδα, ανοίγει ένα πολύ ενδιαφέρον γαστρονομικό κεφάλαιο, αυτό των τελετουργικών άρτων. Άρτοι δηλαδή που ζυμώνονται για συγκεκριμένο σκοπό και συνδέονται με μία ολόκληρη τελετουργία παρασκευής αλλά και χρήσης.
Κάπως πρόχειρα, χωρίς να έχω αυτή τη στιγμή διαθέσιμη βιβλιογραφία, (υπόσχομαι να ανατρέξω και να συμπληρώσω το άρθρο), θα τολμήσω να κατηγοριοποιήσω τους τελετουργικούς άρτους σε τρεις μεγάλες ομάδες.
Λατρευτικά ψωμιά
Άρτοι που συνδέονται με συγκεκριμένες τελετουργίες στο πλαίσιο της εκκλησιαστικής ζωής, τα λατρευτικά ψωμιά δηλαδή, όπου εδώ θα τοποθετούσα όλα τα πρόσφορα, τους άρτους για αρτοκλασίες, άρτους για τα τάματα, τη φανουρόπιτα.
Άρτοι στο κύκλο του χρόνου
Άρτοι που συνδέονται με συγκεκριμένες ημερομηνίες στο κύκλο του χρόνου, όπως είναι η βασιλόπιτα, η κυρά Σαρακοστή, η λαγάνα, τα λαζαράκια, τα τσουρέκια, οι λαμπροκουλούρες κ.α. Σαφώς και αυτοί οι άρτοι συνδέονται με τη θρησκευτική ζώη, με τις γιορτές στον κύκλο του χρόνου, αλλά δεν καταλήγουν εντός της εκκλησίας, δεν ευλογούνται και καταναλώνονται εντός του σπιτιού.
Άρτοι ανθρώπων
Και η τρίτη κατηγορία είναι άρτοι της ζωής. Ψωμιά συνδεδεμένα με συγκεκριμένες επετειακές στιγμές στη ζωή των ανθρώπων, όπου στις παραδοσιακές κοινωνίες τρεις ήταν αυτές οι σημαντικές στιγμές, η γέννηση, ο γάμος και ο θάνατος. Νομίζω ότι αυτή είναι η κατηγορία που έχει ατονήσει περισσότερο. Η παρασκευή αυτών των ψωμιών παραμένει αρκετά ζωντανή κυρίως στην Κρήτη, στην Κύπρο και λιγότερο στα νησιά μας. Στην ηπειρωτική Ελλάδα νομίζω έχουν πλέον μόνο μουσειακό χαρακτήρα. Εδώ πολύ γρήγορα θα ανέφερα τα γλυκόψωμα, τα πλουμάτα ψωμιά, τα κουμπαροκούλουρα, τα ξομπλιαστά γαμοκούλουρα.
Όλοι οι προαναφερθέντες είναι άρτοι που περιέχουν έντονους συμβολισμούς και οι περισσότεροι από αυτούς συνδέονται φυσικά με προχριστιανικές τελετουργίες. Θεωρώ ότι είναι πυρηνικά κομμάτια της γαστρονομικής μας ιστορίας και αξίζει να επανέλθουμε κάποια στιγμή και να πούμε λίγα λόγια παραπάνω.
Παρ’ όλο που οι περισσότερες απ’ αυτές είναι απαιτητικές παρασκευές, το καθοριστικό στοιχείο της τελετουργίας και της διαχρονικότητας που εμπεριέχουν νομίζω τα καθιστά διπλά ενδιαφέροντα. Επίσης αν και το φτιάξιμό τους είναι χρονοβόρο, σε μένα τουλάχιστον λειτουργούν κάπως καθησυχαστικά, παρηγορητικά σε σχέση με το αμείλικτο πέρασμα του χρόνου. Σκέφτομαι τώρα ότι ίσως αυτό το καθησυχαστικό συναίσθημα να συνδέεται και με το γεγονός ότι όλοι αυτοί οι άρτοι προορίζονται για την κοινότητα, δεν είναι οικιακής χρήσης, έχουν μία ευρύτερη απεύθυνση εκτός του οίκου. Ακόμη και τη βασιλόπιτα που την τρώνε μόνο τα μέλη του σπιτιού, σχεδόν τα μισά της κομμάτια αφιερώνονται σε πρόσωπα εκτός, του φτωχού, του αγίου κτλ.
Ξεκινάω σήμερα από τα λαζαράκια, ένας τελετουργικός άρτος από τους λιγότερο διαδεδομένους και με μεγάλη ποικιλία παρασκευών.
Θα προσπαθήσω, ακολουθώντας τον κύκλο ενός έτους να κάνω μία καταγραφή τουλάχιστον στους άρτους της δεύτερης κατηγορίας, τα λατρευτικά ψωμιά, ώστε όταν το site ολοκληρώσει ένα χρόνο ζωής να έχουμε ένα πλήρη κατάλογο με αυτά.